رویشگاه های مختلف ایران، ترکیبهای شیمیایی و مقدار اسانس ۱۵ جمعیت رویشگاهی بومادران هزاربرگ ایران مورد بررسی قرار گرفت. در خرداد و تیر ماه ۱۳۸۸ پیکر رویشی نمونه‌ها در مرحله گلدهی کامل از رویشگاه های مختلف جمع آوری گردید. نمونه‌ها پس از جمع آوری و خشک شدن، به روش تقطیر با آب، اسانس گیری شد و پس از تعیین درصد اسانس هر جمعیت بر حسب درصد وزنی نمونه خشک، برای شناسایی ترکیبهای تشکیل دهنده و مقدار اسانس هر ترکیب از دستگاه های کروماتوگرافی گازی (GC) و کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) استفاده شد. بر اساس نتایج حاصل مقدار اسانس نمونه‌ها از ۷۲/۰- ۳۲/۰ درصد وزنی نمونه خشک متغیر بود. رنگ اسانس‌ها از زرد روشن تا آبی تیره متغیر بود و ارتباط نزدیکی با نوع ترکیبهای تشکیل دهنده هر نمونه داشت. اسانس بومادران هزاربرگ ایران دارای تنوع بسیار بالایی از نظر نوع ترکیبهای تشکیل دهنده بود. با توجه به ترکیبهای اصلی هر اسانس میتوان به حضور هفت تیپ شیمیایی مختلف در نمونه های مورد بررسی پی برد. تیپ‌های شیمیایی زیر در بررسی اسانس نمونه‌ها تشخیص داده شدند: ۱، ۸-سینئول، پارا- سیمن، کوبنول، کامازولن، کریزانتنون + کامفور، لاواندولیل استات + کامفور و ۷ کامفور + لیمونن (۴۳).
در بررسی ترکیبهای شیمیایی اسانس اندام هوایی گیاه Achillea millefolium subsp. millefolium، بازده اسانس درروش تقطیر با بخار، نمونه های گل و برگ به ترتیب ۲/۰ درصد و ۵/۰ درصد و با روش تقطیر با آب،۴/۰ و ۰۴/۰ درصد بدست آمد …سپس نمونه‌ها توسط دستگاههای کروماتوگرافی گازی (GC) و کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) مورد تجزیه قرار گرفتند. ترکیبهای عمده به روش تقطیر با آب در نمونه گل عبارتند از:پارا-سایمن (۸/۱۹ درصد)، ان-هپتانول (۲/۱۵ درصد) و بورنیل استات (۱۲ درصد) و در نمونه برگ پارا-سایمن(۱/۲۴ درصد)، ان-هپتانول (۱/۱۱ درصد) و کامفر (۹/۵ درصد) و همچنین در روش تقطیر با بخار، ترکیبهای عمده در گل عبارتند از ای-ایزوژنیل استات (۱۸ درصد)، ان-هپتانول (۳/۱۶ درصد)، بورنیل استات (۲/۱۶ درصد) و پارا-سایمن (۳/۹ درصد) و در برگ ضد-ایزودمیسین (۱۶ درصد)، ای-ایزوژنیل استات (۹/۱۴ درصد)، نوتکاتین (۱۳ درصد) و لونگی فولن (۸/۱۱ درصد) مورد شناسایی قرار گرفتند (۱۶).
همچنین به منظور بررسی اثر تنش خشکی ناشی از پلی اتیلن گلیکول (PEG) بر روی درصد سرعت جوانه زنی و طول ریشه چه ۶ گونه بومادران وحشی (A.biebersteinii ,A.wilhelmsii , A.nobilis , A.filipendula A.millefolium , A.eriophora)، آزمایشی بر پایه فاکتوریل و درقالب بلوکهای کامل تصادفی با دو فاکتور و سه تکرار اجرا شد (۳۷).
همچنین آزمایشی به منظور بررسی تاثیر رطوبت خاک بر عملکرد کمی و درصداسانس گیاه دارویی بومادران (Achillea millefolium L) در منطقه کرج انجام شد. آزمایش انجام شده نشان داد که آبیاری کامل و اعمال تنش ملایم و متوسط، موجب افزایش عملکرد گل و درصد اسانس شد (۳۵).
مرحله جوانه زنی گیاهان یکی از مراحل مهم در طول دوره رشدی آنها است که اغلب تحت تأثیر تنشهای محیطی به ویژه شوری و خشکی قرار می‌گیرد. به منظور بررسی جوانه زنی بومادران کبیر در سطوح مختلف تنش شوری و خشکی دو آزمایش جداگانه انجام گردید. در آزمایش شوری از ۴ سطح غلظت NaCl (صفر و ۵۰ و ۱۰۰ و ۱۵۰ میلی مولار) با سه تکرار و برای تنش خشکی از ۵ سطح غلظت PEG (صفر و ۱۰% و ۱۵% و ۲۰% و ۲۵% ) با ۳ تکرار در قالب طرح کاملاً تصادفی استفاده گردید. نتایج نشان داد که با افزایش تنش شوری و خشکی به طور معنی داری از سرعت و درصد جوانه زنی، طول ساقه چه کاسته شد. بهترین محدوده رطوبتی برای جوانه زنی بذرهای بومادران کبیر شرایط عدم تنش تا غلظت ۲۰% PEG تعیین گردید. به نظر می‌رسد که طول ساقه چه در بین سایر صفات از حساسیت بالاتری نسبت به تنش شوری و خشکی برخوردار بود. علاوه بر آن مشاهده گردید که در بین تیمارهای اعمال شده جوانه زنی بذرهای بومادران کبیر تا حدودی شرایط تنش شوری را به رتاز شرایط خشکی تحمل می‌کند (۳۸).
اسانس گیاه دارویی بومادران شیرازی (Achillea eriophora) به روش تقطیر با آب و با استفاده از دستگاه کلونجر استخراج گردید. اسانس بدست آمده با استفاده از دستگاه گاز کروماتوگرف (GC) و گاز کروماتوگراف متصل به طیف نگار جرمی (GC/MS) آنالیز شد و اجزاء آنها بر اساس شاخص بازداری و طیف جرمی تعیین گردید. سپس با استفاده از تکنیک میکرودایلوشن (ریز رقت) و با استفاده از دستگاه خواننده الایزا خاصیت ضد باکتریایی اسانس مورد نظر با تعیین حداقل غلظت بازدارندگی (MIC) و حداقل غلظت کشندگی (MBC) علیه برخی از باکتریهای آلوده کننده مواد غذایی مانند Staphylococcus aureus، Bacillus cereus، Listeria monocytogenes، Escherichia coli O157H7 و Salmonella enteritidis بررسی شد. نتایج این تحقیق نشان داد که میزان اسانس استخراج شده از این گونه بسیار بیشتر از بقیه گونه های جنس بومادران می‌باشد. نتایج حاصل از بررسی اجزای اسانس به روش GC-MS تعداد ۳۶ ترکیب را در اسانس این گونه از بومادران اثبات کرد که کامفور (۲۸٫۶۵ درصد)، ۸،۱- سینئول (۲۶٫۹۵ درصد)، کامفن (۵٫۹۸ درصد)، بتا پینن (۴٫۸ درصد)، آلفا-پینن (۴٫۲ درصد) و بورنئول (۴ درصد) ترکیبات عمده موجود در آن را تشکیل می‌دادند. MIC اسانس این گونه علیه باکتریهای گرم مثبت بین ۰٫۱۵ تا ۰٫۷۵ میلیگرم در میلی لیتر و علیه باکتریهای گرم منفی بین ۱٫۵ تا ۳ میلیگرم در میلی لیتر بدست آمد. حساس‌ترین پاتوژن با اسانس این گونه S. aureus و مقاوم‌ترین پاتوژن Salmonella enteritidis تشخیص داده شد (۸۴).
فلاونوییدها طبقه بزرگی از پلی فنل ها با بیش از ۴۰۰۰ ترکیب هستند، که در گیاه نقش آنتی اکسیدانی را در فتو
سنتز به عهده دارند و در انسان دارای اثرهای آنتی اکسیدانی، ضدالتهابی، جلوگیری کننده سرطان و محافظت کننده از قلب می باشند. ترکیب کوئرستین در گروه فلاونول قرار دارد و برای مقابله با ویروس ها و سلول های سرطانی استفاده می شود. هدف از این تحقیق، استخراج و اندازه گیری ترکیب کوئرستین در سه گونه گیاهی بومادران Achillea tenuifolia،A. millefolium و A. biebersteinii بود. نمونه ها در اوایل خرداد ماه ۱۳۸۹ از موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور جمع آوری و سپس از اندام های مختلف (گل، برگ و ساقه) با روش های مختلف استخراج انجام گردید. در روش اول، نمونه با حلال کلروفرم توسط دستگاه سوکسله به مدت ۷۲ ساعت استخراج گردید. در روش دوم، به نمونه قبلی که با حلال کلروفرم استخراج شده بود پس از جدا کردن حلال، متانول اضافه کرده و مجددا عمل استخراج انجام گردید. در روش سوم، با توجه به میزان ماده خشک از گیاه تازه و با حلال های متانول و اسید استیک (به نسبت ۱:۹) توسط دستگاه آسیاب برقی خرد و همزمان صاف گردید. در روش چهارم، ابتدا گیاه تازه با دستگاه آسیاب برقی خرد شد و سپس با حلال های متانول و اسید استیک (به نسبت ۱:۹) و به مدت یک هفته خیسانده سپس صاف گردید، بعد همه نمونه های بدست آمده به حجم ۳۰ میلی لیتر تغلیظ گردیدند. جمعا ۳۶ نمونه بدست آمدند که میزان ترکیب کوئرستین توسط دستگاه کروماتوگرافی مایع با کارایی بالا (HPLC) مورد اندازه گیری قرار گرفت. بیشترین مقادیر ترکیب کوئرستین در گل (۲۱۶۴ ppm) و برگ (۲۰۶۴ ppm) A. millefolium به روش استخراج با سوکسله و حلال متانول بدست آمد. بیشترین مقدار کوئرستین در ساقه (۲۰۳۴ ppm) A. millefolium، به روش خیساندن با حلال متانول بدست آمد و کمترین مقادیر کوئرستین در روش استخراج با کلروفرم، در برگ (۱۲۷ ppm) A. millefolium، در ساقه(۱۱۰ ppm) A. biebersteinii و در ساقه (۲۳ ppm) A. tenuifolia مشاهده شد.
استفاده از گیاهان برای پالایش خاکهای الوده به فلزات سنگین راه کاری اقتصادی ارزان و موثر می‌باشد دراین کار تحقیقاتی به مطالعه نقش گیاهان مریم گلی و بومادران در ۴ تراکم مختلف کاشت کاشت با فواصل ۱۰، ۲۰، ۳۰ و ۴۰ سانتی متر روی ردیف برحذف فلزات سنگین با روش گیاه پالایی در اراضی سبزیکاری شهرک ا حمدیه شهرداری منطقه ۱۹ تهران پرداخته شده است نتایج نشان داد که تاثیر رقم روی غلظت سرب، کادمیم و مولیبدن در گیاه معنی دار شد از لحاظ جذب عنصر کادمیم گیاه مریم گلی ۰۳۷/۰ میلی گرم در کیلوگرم نسبت به بومادران۰۴۷/۰ میلی گرم درکیلوگرم ازمقدار جذب کمتری برخوردار بود (۴۱).
در بررسی ترکیبهای شیمیایی اسانس گل و برگ گیاه Achillea eriophora DC، بازده اسانس درروش تقطیر با بخار، در نمونه های گل و برگ به ترتیب ۱ درصد و ۹/۰ درصد بدست آمد. سپس نمونه‌ها توسط دستگاههای کروماتوگرافی گازی (GC) و کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) مورد تجزیه قرار گرفتند. ترکیبهای عمده با استفاده از روش تقطیر با آب، در گل ۸،۱- سینئول (۳/۴۱ درصد)، بتا-پینن (۴/۱۲ درصد) آلفا-توجون (۵/۶ درصد) و در برگ ۸،۱-سینئول (۴۱ درصد)، بتا-پینن (۸/۱۳ درصد) و ترپینن-۴-ال (۱/۹ درصد) و با روش تقطیر با بخار، در نمونه گل ۸،۱-سینئول (۵/۴۱ درصد)،ای-نرولیدول (۱۰ درصد) بتا-پینن (۸/۹ درصد) شناسایی و تعیین گردید (۱۵).
۲-۴-۲٫ پیشینه تحقیق در خارج از ایران
در یک تحقیق در کشور قزاقستان ترکیبات اسانس چهار گونه بومادران filipendulina، A. sudetica، A. ledebourii،
A. و A,cartilaginea توسط (GC/MS) مورد مطالعه قرار گرفت. اجزای اصلی اسانس. filipendulina . A
سنتولینا الکل (۲۹٫۱) و بورنئول (۲۷٫۹) ، لینالول (۱۱٫۸) و کاریوفیلن (۸٫۹) بود (۶۵).
در بررسی اسانس اندام هوایی A. filipendula در ترکیه، اجزای عمده اسانس سانتولینا لکل (۸/۴۳%)، ۸،۱-سینئول (۵/۱۴%) و سیس-کریزانتیل استات (۵/۱۲%) گزارش شدند (۶۲).
در تحقیق دیگری که در کشور تاجیکستان انجام گرفت بومادران زاگرسی از دو محل مختلف در جنوب مرکزی تاجیکستان جمع آوری شد.اسانسهای بدست آمده به روش تقطیر با بخار آب به دست آمده و به روش کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنجی جرمی تجزیه و تحلیل شدند. در مجموع ۵۱ ترکیب مشخص شد که ۹۹% و ۸/۹۸? از کل اسانس را شامل
می شدند. اجزاء اصلی اسانس سنتولینا الکل(۶/۴۳-۳/۴۶%)، ۸،۱-سینئول (۸/۸-۴/۱۱?)، بورنئول (۳/۵-۰/۶?)، ایزوبورنئول (۸/۴-۴/۵?) و سیس-کریزانتنیل استات (۵/۶-۳/۹?) بودند (۹۳).
۲-۵٫ روغن های اسانسی و اثرات دارویی آنها
به طور کلی موجودات زنده اعم از گیاهان یا حیوان و حتی میکرو ارگانیسم ها را میتوان به عنوان یک آزمایشگاه بیوسنتز در نظر گرفت که نه فقط موجب ساختن یکسری ترکیب شیمیایی مثل کربوهیداراتها و پروتئین ها می شوند که به عنوان ماده غذایی مورد مصرف انسان و حیوان قرار گرفته و از متابولیسم اولیه به وجود می آیند، بلکه قادر به ساختن مواد دیگری از قبیل گلیکوزید، آلکالوئید و روغن های فرار و… نیز میشوند که دارای آثار فیزیولوژیک و اختصاصات درمانی می باشند و در اثر فعل و انفعالات متابولیسم ثانوی ساخته می شوند.
گیاهان دارویی گروه گسترده ای از متابولیت های ثانویه را تولید میکنند که برای زندگی انسان اهمیت دارد (۹۴). یکی از مهمترین متابولیتهای ثانویه در گیاهان اسانس ها می باشند.
اسانس ها می توانند اثرات ضد باکتریایی،ضد قارچی، آنتی اکسیدانی و ضد سرطان داشته باشند. در زمینه آثار زیستی آنها مطالعات زیادی انجام شده است که ۳۰۰ از آنها به لحاظ تجاری مهم هستند و عمدتا در تجارت مواد طعم دهند
ه و عطر سازی استفاده می شوند (۹).
۲-۵-۱٫ روغن های اسانسی
کلمه اسانس از ریشه یونانی Essential به معنای ذاتی، اصلی و یا ضروری گرفته شده است. واژه Essential oil اولین بار در قرن ۱۶ میلادی توسط یک دانشمند سوئیسی به نام HohenheimParcelusron به کار برده شد (۹).
روغن‌های اسانس که Volatile oils یا روغن‌های اتری۲۹ نیز نامیده میشوند، مایعات روغنی معطری هستند که از بخش‌های مختلف گیاه به دست آمده و به طور گسترده به عنوان چاشنی‌های غذایی مصرف میشوند (۵۸).
این مواد که در اندامهای مختلف گیاهان یافت میشوند در مواقع ضروری به فضای خارجی سلولی ترشح میشوند و به علت تبخیر سریع آنها در مجاورت هوا و در دمای معمولی به آنها روغن‌های فرار۳۰ یا روغن‌های اتری۳۱ و یا روغن‌های اسانس۳۲ می‌گویند (۸۹).
این ترکیبهای معطر در سلول‌ها و کرک‌های ترشحی منفرد یا مجتمع، غده‌های ترشحی، مجاری ترشحی، در قسمت‌های سطحی و درون اندامهای مختلف: برگ، گل، میوه، جوانه و شاخه‌های گیاهان وجود دارند. سلول‌ها و بافت‌های ترشحی مذکور ممکن است تنها در یک اندام گیاه باشند و یا در قسمت‌های مختلف گیاهان پراکنده باشند که در این صورت اسانسهای حاصل از نظر کمیت و کیفیت و نیز اجزاء و عناصر تشکیل دهنده از اندامی بر اندام دیگر متغیر می‌باشند (۹).
دلیل اصلی ساخت و تشکیل اسانس‌ها در گیاهان، هنوز به خوبی مشخص نگردیده ولی اسانس‌ها به طور کلی بازمانده‌های ناشی از فرایندهای اصلی متابولیسم گیاهان به ویژه در اوضاع تنشی محسوب میشوند (۲۷). ترکیبهای اسانسی از نظر شیمیایی همگن نمی‌باشند و به صورت‌های مختلف و اغلب با منشاء ترپنی مشاهده میشوند ( ۹).
۲-۵-۲٫ تشکیل و محل جایگزینی اسانس‌ها
دانشمندان معتقدند که این مواد ممکن است یا به طور مستقیم از تغییرات پروتوپلاسم و یا در اثر تجزیه شدن لایه‌های رزینی شده دیواره سلولی و یا در اثر هیدرولیز بعضی از گلیکوزیدهای مشخصی به وجود آید (۱۱و۱۲).
محل تشکیل و جایگزینی روغن‌های فرار به تیره‌های گیاهی بستگی دارد. مثال در گیاهان تیره نعنائیان روغن‌های فرار در تارهای ترشح کننده، در تیره فلفل در سلولهای پارانشیم، در تیره چتریان در لوله‌های روغنی و سرانجام در تیره‌های کاج و نارنج در مجراهای لیزیژن و شیزوژن تشکیل میشوند. همچنین در اسانس گلسرخ مقدار قابل ملاحظه‌ای در گلبرگهای آن موجود است. میزان این روغن‌ها در اندامهای گیاهان متفاوت است. به عنوان مثال اسانس در گیاهان تیره مخروطیان در تمام بافت‌های گیاهی وجود دارد، در صورتی که در گلسرخ، فقط در گلبرگ و در دارچین در پوست و برگ و در میوه چتریان فقط در پریکارپ و در نعنائیان در تارهای ترشح کننده و برگها و سرانجام در یک نوع نارنج در گلبرگ و در نوع دیگر در پوست
